Garantie is er nooit ......
Lieve mensen,
Het boek Prediker is voor mij – hoe raar het misschien ook klinkt – een soort van vakantieliteratuur. Waarom? Omdat die eigenzinnige wijze van al zo lang geleden de kunst verstaat om als het ware even in een soort van helikopter boven zijn leven te hangen. En dan vervolgens te kijken hoe dat nu verloopt of verlopen is…. Het lijkt alsof hij zijn boek tijdens een adempauze, een soort van sabbatical geschreven heeft…. Ik hou van dit boek.
En ik kwam er weer op na alles wat er deze week speelde in ons leven, dichtbij en ver af. Harry den Harink die ons zo heel snel ontviel, ernstige ziekte die je zomaar overvalt, dat vreselijke drama met de brug van Genua… Dit staat voor het levensgevoel dat zich op zulke momenten aan ons opdringt, het gevoel dat zegt ”alles is onzeker als het er op aankomt”.
Neem bijvoorbeeld ook de droogte van de afgelopen tijd. Van de week werd de noodklok geluid: de aardappeloogst zak dit jaar fors tegenvallen.
Dat betekent dus heel simpel: kortere frieten, minder chips, duurdere stamppot in de winter…..
Kijk naar de boeren: ongetwijfeld zijn ze dit voorjaar vol goede hoop begonnen met poten. Maar ook zij weten: het kan alle kanten op. Het kan een fantastische oogst worden maar het kan ook weg regenen, rotten in de grond, de ziekte kan er in komen, of zoals nu verwacht wordt: heel kleine aardappelen en ook minder van kwaliteit. En van alle onzekerheden is – zo weten we – voor de boer de prijs wel het onzekerst van alles! Je kunt er als boer een enkele keer heel goed mee zitten maar misschien moet er wel vaker geld bij… En zo staan de aardappels symbool haast voor de onzekerheid in heel ons leven.
Alles is onzeker…
En daar weet Prediker over mee te praten, vooral in dit stukje dat we net gelezen hebben, luister maar: Werp je brood uit over het water, want je vindt het later weer terug. In deze vertaling is de intentie jammer genoeg wat weg vertaald helaas. Het wordt wat helderder in de letterlijke vertaling: Werp je je weg over het water, ondanks dat zou je het mogelijk na vele dagen weer vinden.Met andere woorden: Je brood, je bezittingen, ook al doe je ze weg over het water, anders gezegd: ook al ga je er roekeloos mee om, onverantwoordelijk, ja, ook al neem je alle risico van de wereld – je kunt soms toch zomaar hebben dat het nog goed afloopt ook, dat je geen schade oploopt en alles weer terugkrijgt.
Zo onvoorspelbaar is het leven. Dat is één kant. En dat is maar gelukkig ook. Dat het leven soms ook zo in elkaar steekt Dat alles heus niet afhangt van wat jij allemaal doet!
Maar…….. . zegt diezelfde Prediker: het kan ook andersom: Verdeel het brood in zevenen of in achten – Ondanks dat weet je niet welke ramp de aarde treffen zal. Ook als je er wel heel zorgvuldig mee omgaat, je verdeelt het in kleine eenheden, je zet het uit in partjes, zodat je zo weinig mogelijk risico loopt, dan weet je evenmin wat er allemaal kan gebeuren. Even zo goed kun je het toch nog verspelen, want je weet niet wat voor catastrofe er kan gebeuren. Net zoals die vier jongens die van de week op vakantie naar Frankrijk gingen. Ze zullen hun vakantie ook goed voorbereid hebben mag je aannemen. En zo rij je dan nietsvermoedend rond het middaguur over de brug van Genua. Om vervolgens nooit meer aan te komen op je bestemming ……
Kortom: hoe je je ook beveiligt tegen risico’s, zegt Prediker, garanties krijg je nooit… En zo borduurt hij voort op het patroon van de onzekerheid. Er is iets ongrijpbaars in de dingen, iets waar je geen vat op krijgt. Wie altijd op de wind let, komt nooit aan zaaien toe, wie altijd naar de wolken kijkt, komt nooit aan maaien toe. Je kent de wegen van de wind niet….
Het heeft dus niet veel zin je kansen te berekenen, door steeds naar de lucht en de wolken te kijken en te wachten, want wat moet gebeuren, gebeurt toch – en je verandert er niets aan: als de wolk vol zit gaat het regenen, waar een boom gevallen is, daar blijft hij liggen.
Die onzekerheid in de dingen, dat niet-maakbare van het leven, het is er. Wat is dat? Wat is dat? Die onzekerheid waar wij altijd mee te dealen hebben? Het boeiende is dat Prediker op dat moment met God op de proppen komt. In al zijn twijfel, z’n relativisme en cynisme soms komt hij daar toch telkens weer op terug: God….. God, niet als de pakbare en voorspelbare menselijke projectie, maar juist als het geheim dat mensen overstijgt, juist als het onkenbare…
Ergens in die ondoorzichtige, duistere gang van zaken is de Ene Eeuwige in het verborgene bezig met …. ja, met wat? Zo niet te traceren, zo geheimzinnig als die gelijkenis die we zojuist ook lazen uit het Marcusevangelie: terwijl de boer slaapt ontkiemt het zaad en hij weet niet hoe…. het ontkiemt in de aarde en het groeit in de nacht – net zo onzichtbaar en ongrijpbaar als de wind – net zo onnaspeurbaar, zegt Prediker het kind dat in de moederschoot groeit.
Zo is degene die wij God noemen kennelijk op verborgen wijze aan het werk in het menselijke handelen, maar ook in het menselijke niet-handelen – en in alle onzekerheid. Zoiets…..
Wat betekent dat? Alles los laten maar want je weet toch niet hoe dingen lopen? Dat is een interessante. Gelovige overgave is een mooi iets. Maar je kunt er ook in doorslaan.
Wat dat betreft vind ik Prediker uiteindelijk ook weer heel reëel en verantwoordelijk. Zaai! Zegt hij. Zaai! Van de morgen tot de avond. Want je weet niet het kan alle kanten op. Maar één zekerheid is er wel: als je niet zaait zal er ook geen oogst zijn. Nooit zullen we de garantie krijgen wat we ook doen.. De oogst is nooit gegarandeerd. Maar als je je aardappels niet
poot , weet je zeker dat er geen oogst zal zijn.
Dus doe nou maar, zegt Prediker, doe het juist zo veel als je kunt. Zaai in de morgen en zaai in de avond. Je weet bij geen van beide de opbrengst maar als je niet zaait weet je dat er helemaal geen opbrengst is.
Dit, lieve mensen, is geen oproep om je uit de naad te werken, maar om te blijven doen wat je hand vindt om te doen. Doe nou maar, zolang het dag is…
En zo zien we een wijze Prediker die zo zijn leven beschouwend kiest voor een weg tussen overgave en verantwoordelijkheid in. Ik vind hem verrassend evenwichtig. Niet alles is te sturen en te verzekeren in het leven.
Op zo’n moment komt het aan op vertrouwen. Maar vertrouwen mag anderzijds ook niet doorslaan in roekeloos, onverantwoordelijk gedrag.
Dat roept trouwens ook weer interessante en spannende vragen op als het gaat om ethische kwesties, of liever gezegd dilemma’s .
Denk bijvoorbeeld aan de actuele discussie of kinderdagverblijven niet ingeënte kinderen mogen weigeren of niet. Achterliggende vraag: breng je het leven van andere kinderen al dan niet in gevaar als je je kind niet laat inenten. Ja, zegt de één, kijk naar dat jongetje dat ziek werd omdat hij besmet was door een kind dat bewust niet was ingeënt. Nou, zegt dan de ander, dat is nog maar de vraag of dat bewezen is. En verder: het zijn tegenwoordig niet alleen maar gelovigen uit de Biblebelt die weigeren te vaccineren. Ook hoogopgeleide mensen kiezen er voor. Hun argument: een menselijk lichaam kan uitstekend voor zichzelf zorgen, zonder al die troep. Die ook nog eens je immuunsysteem platspuit. En de farmacie verrijkt….
Kortom: het is niet zo simpel als het soms lijkt. Maar dat is het nooit met dilemma’s.
Het geeft alleen maar aan hoe subtiel het soms ligt in het bewandelen van een weg tussen overgave en verantwoordelijkheid in. Dat vraagt van ons een blijvende alertheid en bewustwording. Zonder dat we ook weer zoveel van die overgave en vertrouwen verliezen dat we schieten in de angst en de controledwang die alles wil verzekeren….
Spannend! Het blijft zoeken. Naar zoiets als “in vertrouwen verantwoordelijk zijn….” Volop verantwoordelijk. Maar wel op maat. Niet doorslaand in de kramp van een moeten en een hang naar zo groot en zoveel mogelijk.
Terwijl de boer slaapt groeit het zaad ……. Hoe, God mag het weten… Het is grotendeels onzichtbaar voor onze ogen, zegt Jezus. Zo is het precies met de dingen die je doet, In Gods Koninkrijk, de dingen van de geest, de liefde en de innerlijke groei in God, doe het maar, zaai maar. Nee, het is niet zichtbaar, je kunt het nauwelijks traceren, nee, het is niet altijd maakbaar, in het verborgene gebeuren er dingen…
Ook zoiets trouwens. Daar hebben we het soms moeilijk mee – dat we zo weinig oogst zien. We zijn gericht op resultaat, op succes, en liefst ook op veel. Maar ook dat is nu juist het misverstand waar we vanaf mogen.
Ook de hoeveelheid oogst is nooit een garantie voor kwaliteit. Vraag dat maar eens aan boeren of tuinders. Ik had twee ooms die een tuindersbedrijf hadden. Wat zeiden die altijd? Je kunt een gigantisch goed jaar hebben, maar de prijzen zijn minimaal, en grote partijen worden afgekeurd… In 1976 hadden ze een gigantisch slecht jaar: weinig kilo’s komkommers, maar zo duur als toen hebben ze ze nooit meer verkocht…
Nog een les voor ons: voor als je soms maar weinig oogst ziet van jouw werk…. Heb je daar soms geen last van? Ik wel. Maar misschien is dat wel om me te leren om dat ook niet altijd te willen: gigantische oogst. Misschien moeten we leren om niet meer zozeer te meten in succes, in kwantiteit maar meer in kwaliteit. Niet teveel focussen op het eindproduct alleen maar ook plezier hebben in de weg er naar toe. Dus dan ook maar niet uitgaan van de grote successen of hoeveelheden. Ik wantrouw hypes en wil me meer verheugen op de kwaliteit van het kleine, vaak in het verborgene gedaan. Zoals de Geest van God werkt in het verborgene, zo werken ook de dingen van zijn rijk. Meestal vind je het niet terug, kun je het niet tellen.
En soms ….soms zie je zelfs helemaal geen oogst, moet je het doen met alleen de belofte. En is de tragiek van ons aardse leven dat mensen soms dat doel niet halen.
Ik kijk naar de talloze doellozen, lopend langs de weg, zwervend in deze wereld. Ik kijk naar de zieken, ook mensen onder ons, mensen die stoeien met hun levenseinde: “wat heb ik betekend? Heb ik een steen verlegd …? Maakt het verschil of ik er was of niet wie herinnert mij nog over 100 jaar?
Wat dan nog te zeggen?
Soms blijft er niets anders over dan gewoon maar te doen wat er gedaan moet worden en daarnaast onze handen te openen of samen te vouwen zo u wilt, in volle overgave. Ja, zo dus. In de volle verantwoordelijkheid en in het vertrouwen dat er ooit, ergens, voorbij jouw individu, wel oogst zal zijn, zoals de kathedraalbouwers van weleer die als geen ander vaak nooit het eindproduct hebben gezien.……. zoals in dat gedicht van Roland Holst:
Ik zal de halmen niet meer zien
noch binden ooit de volle schoven,
maar doe mij in de oogst geloven
waarvoor ik dien.
Dat vertrouwen ja: dat ons leven deel uitmaakt van een groter geheel, een visioen dat verder reikt, voorbij aan ruimte en tijd, voorbij onze persoonlijke horizon. De volle schoven. Brood. Leven in overvloed. AMEN.